Tarih ve Toplum, Ağustos, 1988, s. 24-25
Araştırmaları kendileri tarafından yapılmış gibi, aslında derleme ya da çeviri olan bu gibi yazılar “araştırmacılarımızın” imzaları altında dergilerde sıkça görülüyor. Doç. Dr. Semra Germaner’in “Jean-Leon Gerome (sic) ve Topkapı Sarayı” yazısı da bunlardan biri. Kaynakça profesyonelce verilmemiş, isimlerin aksanları, tireleri atlanmış, resimlerin adları yanlış çevrilmiş. Bunlara alışkınız. Ancak söz konusu yazıda istenmeyen bir ironi de var: Doç Dr. Germaner kullandığı kaynağın yanlışlarını da olduğu gibi yazısına aktarmış.
Gérôme’un 1875 İstanbul ziyareti ve buradaki ilişkileri hakkında, Gerald Ackerman, Gérôme hakkında yazdığı kitapta Goncourt’ların güncelerinde Gérôme’un İstanbul’a gittiği zaman saray ressamını göreceği bilgisine dayanarak, Abdullah Siriez adlı bir zatın Gérôme’la yazışmasına bakar, onun Abdülaziz’in saray ressamı olduğunu sanır ve Siriez’in Gérôme için çeşitli İstanbul fotoğrafları çektirdiğini söyler. Germaner de bunu aynen yazısında yineler.
Oysa, Abdullah Siriez diye biri yoktur. Gerald Ackerman’ın kötü bir fotokopisini gördüğü Abdullah Siriez mektubu, aslında Abdullah Frères’lere aittir. Abdullah Frères’lerin ünvanı “Ressam-ı hazret-i şehriyari” olduğundan, Mustafa Cezar da Sanatta Batıya Açılış ve Osman Hamdi kitabında bu fotoğrafçıları ressam sanmış fakat kuşkusunu da belirtmiştir. O zamanlarda fotoğrafçılara ressam denilebildiği gibi İran’da da fotoğrafçılar için aks (akis) sözcüğünden gelen akkas tanımı kullanılmaktaydı. Abdullah Frères’lerin Gérôme için fotoğraf çektikleri doğrudur. Fotoğrafçı üç kardeş Avrupalılara satmak üzere oryantalist manzaralar da çekmişlerdir.
Goncourt’ların güncelerinde ise şöyle yazılır: “Gérôme… İstanbul’a, soytarılıkların ortasında mesleğini icra eden Majestelerinin ressamıyla kalmaya gider: “Bir burun, gözler, bir ağız, bir bıyık, görüyor musun?” Sultan, parmağıyla yüzünün her bir parçasını işaret ederek ekler: “Şimdi portremi çiz!” Ve çoktan topuklarının üzerinde döner.” Burada zikredilen ressam, fotoğrafçı Abdullah Frères’ler değil, Monsieur Guillemet’dir. 1863 yılında İstanbul’a taşınan M. Guillemet Fransız hükümeti tarafından Elysée’deki Galerie des Souverains için Sultan Abdülaziz’in portresini yapmakla görevlendirilmiştir. Abdülaziz’in çok beğenmesi üzerine bu portrenin çeşitli kopyalarını yapar. Bunların dışında değişik Abdülaziz portreleri de yapan Guillemet, bunları Hamalbaşı sokağında, İngiliz Konsolosluğunun yakınında kendisinin kurduğu desen ve resim akademisinde sergiler. Halil Edhem bu resimlerden bazılarının Dolmabahçe Sarayında olduğunu yazmıştı. Demek ki, Gérôme 15 Mayıs 1875’te ulaştığı İstanbul’da M. Guillemet’yi görür ve Abdullah Frères’lerden resimleri için fotoğraflar ısmarlar.
Son bir nokta: Germaner, Osman Hamdi’nin Gérôme’un öğrencisi olduğunu yazıyor. Daha önceden Ecole des Beaux-Arts’ın çeşitli kayıtlarını tarayarak, Hamdi’nin Gérôme’un öğrencisi olduğuna dair bir bilgi bulunmadığını yazmıştım. Bunlara ek olarak 1866 ve 1868’de olduğu gibi, 1903, 1904 ve 1906’da da Osman Hamdi’nin resimlerini sergilediği Paris Salon kataloglarındaki kayıtlara da göre Gustave Boulanger’nin öğrencisi olduğunu yazalım. Kuşkusuz, benimki bir boşluğa (yani resmî bir delil olmamasına) göre kurulmuş bir sav. Güvenilir bir kaynak aksini gösterebilir bir gün. Ancak elle tutulur bir doküman gösterilmedikçe Hamdi-Gérôme ilişkisi dedikodu üzerine kurulmuş ve sorgulanmadan yinelene yinelene “gerçek” sıfatına erişmiş bir faraziye olarak kalacaktır.
1- Semra Germaner, “Jean Leon Gerome ve Top-kapı Sarayı”, Antika, 36, Nisan 1988, 38-44.
2- Gerald M. Ackerman, The Life and Work of Jean-Léon Gérôme, Sotheby’s: New York, 1986, 110.
3- a.g.k., 110. Bu mektubun transkripsiyonu bende vardır, V.K.
4- Mustafa Cezar, Sanatta Batıya Açılış ve Osman Hamdi, İş Bankası: İstanbul, 1971, 95. Bu
noktayı Engin Çizgen düzeltmiştir: Photography in the Ottoman Empire, 1839-1919, Haşet:
Istanbul, 1987, 92.
5- Abdullah Frères’lerin gazete ilânlarında “Grande Collection de types du pays et de vuas
de Constantinople” ibaresi geçer. Örneğin bkz. Levant Herald, April 4, 1870.
6- Edmond et Jules Goncourt, “Mercredi, 21 Avril, 1875”, Journal, Mémoires de la Vie
littéraire, 1864-1878, 2, Flammarion: Paris, 1956, 1061. 7 Stamboul, 8 Juillet, 1876.
7- “Exposition de L’académie de Dessin et de Peinture à Pera”, La Turquie, 29 Juin, 1876 ve
“Exposition et Dessins à l’Ecole des Arts et Métiers”, La Turquie, 29 Avril, 1873.
8- Halil Edhem, Elvahi Nakşiye Koleksiyonu, 1924. (Bugünkü dile aktarılmışı), Gültekin Elibal,
Milliyet: Istanbul, 1970, 36.
9- Vasıf Kortun, “Osman Hamdi Üzerine Yeni Notlar”, Tarih ve Toplum, Mayıs, 1987, 25-26.
11 1904: HAMDY-BEY, né à Constantinople, élève de Boulanger. à Constantinople,
Kouro-Tchesme, 885-La Fontaine Miraculeuse. 1906: aynı yukarıdaki gibi, 783-:’L’homme
au Tortues”. 1903: aynı yukarıdaki gibi, 793-Derviche au Turbeh des Enfants.
vasıf kortun 